Οι ψυχικές άμυνες και τα παράδοξά τους

oi-psychikes-amynes-kai-ta-paradoxa

Δομικές και αμυντικές εργασίες του ψυχισμού

Περιεχόμενα:
ΠΡΟΛΟΓΟΣ: Οι ψυχικές άμυνες και τα παράδοξά τους. Η έννοια της αντεπένδυσης. Παράδοξα. Ταυτίσεις. Οι έννοιες της ενδοβολής και της εσωτερίκευσης. Προάγγελοι αμυνών και οι πρώτοι οργανωτές. Η εφαρμογή στην κλινική. Προβολή. Απώθηση. Άρνηση (Negation). Παλινδρόμηση. Διχοτόμηση. Μετουσίωση. Η διάψευση και η σχέση της με τον φετιχισμό. Αποκλεισμός. Αντιδραστικός σχηματισμός και αντιστροφή. Καθήλωση. Επαναλήψεις και ψυχαναγκασμός της επανάληψης. Μετάθεση και συμπύκνωση. Ακύρωση – Μόνωση. Οι αντιστάσεις και η σχέση τους με τις άμυνες. Οι αντιστάσεις του “εκείνου”. Οι αντιστάσεις του υπερεγώ. Οι αντιστάσεις του εγώ. Ο αναλυτής και οι αντιστάσεις του. ΕΠΙΛΟΓΟΣ. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ.

Περισσότερες πληροφορίες για τον συγγραφέα καθώς και το σύνολο των βιβλίων του που κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Αρμός. Δείτε εδώ.    Δείτε την παρουσίαση του βιβλίου στον Αρμό εδώ (VIDEO)   oi-psychikes-amynes-kai-ta-paradoxa.

ΒΑΣΙΛΗΣ ΔΗΜΟΠΟΥΛΟΣ
Οι ψυχικές άμυνες και τα παράδοξά τους.
Δομικές και αμυντικές εργασίες του ψυχισμού.
Εκδόσεις ΑΡΜΟΣ, Αθήνα, 2016, 288 σελ.

Δεν είναι τυχαίο που η πρώτη φράση του βιβλίου του Βασίλη Δημόπουλου είναι η κραυγή μιας θεραπευόμενης, που δημιουργεί επώδυνα συναισθήματα στον αναλυτή. Και σε αυτό, όπως και στα προηγούμενα βιβλία του, ο συγγραφέας ξεκινά από την αναλυτική του εμπειρία. Και με σύμμαχο τη βαθιά γνώση της ψυχαναλυτικής θεωρίας μελετά θεμελιώδη ψυχαναλυτικά θέματα. Εδώ το αντικείμενο του είναι οι άμυνες τόσο του αναλυόμενου όσο και του αναλυτή. Δηλαδή «οι ψυχικές εκείνες λειτουργίες οι οποίες σκοπεύουν στη μείωση ή την εξάλειψη κάθε αλλαγής, που θα έθετε σε κίνδυνο την ισορροπία και συνοχή του ατόμου ως βιοψυχικής οντότητας» (σελ. 11). Όπως ήδη καταδεικνύεται στον τίτλο του βιβλίου οι ψυχικοί σχηματισμοί που αναλαμβάνουν την άμυνα, επιπλέον επιτελούν δομική λειτουργία, εφόσον δομούν τα ψυχικά συστήματα και τη μεταξύ τους σχέση. Ταυτόχρονα η προσοχή μας κατευθύνεται προς την παραδοξότητα τους. Με την έννοια των ανταγωνιστικών σκοπών που μπορούν να υπηρετούν διαδοχικά. Άλλωστε, όπως επισημαίνει ο συγγραφέας, το ίδιο το ψυχικό όργανο συνιστά μια θεμελιακή παραδοξότητα. oi-psychikes-amynes-kai-ta-paradoxa.
Η μελέτη των αμυνών ξεκινά από τις ταυτίσεις, οι οποίες οργανώνουν το παιδί βάζοντας τάξη στην αναστάτωση που του προκαλεί η επικίνδυνη σχέση, ο «δεσμός» με το αντικείμενο, εν προκειμένω τη μητέρα, αλλά και «θεραπεύοντας» το κενό και την έλλειψη. Ακολουθώντας τη διαδρομή της μετάβασης από τις πρωτογενείς στις δευτερογενείς ταυτίσεις και τις προϋποθέσεις για να ολοκληρωθεί αυτή ομαλά, η διερεύνηση τους εστιάζει σε σταθμούς της διαδρομής. Από τις ναρκισσιστικές ταυτίσεις όπου δεν έχει επιτευχθεί η διαφοροποίηση με το αντικείμενο και στις οποίες εντάσσονται πλην των πρωτογενών, η ενσωμάτωση, οι κολλώδεις ταυτίσεις και η προβλητική ταύτιση έως τις υστερικές και ιδεοψυχαναγκαστικές ταυτίσεις. Οι ταυτίσεις διερευνώνται διεξοδικά και σε βάθος, φωτίζονται οι μεταξύ τους διαφορές αλλά και αλληλοκαλύψεις και καταδεικνύεται η δυσκολία διάκρισης τους στην αναλυτική εργασία. Θα μπορούσε βέβαια κανείς να σκεφθεί πως η προβλητική ταύτιση, έννοια που ξεκίνησε από την Klein για να εξελιχθεί για ένα μεγάλο μέρος της ψυχαναλυτικής κοινότητας σε ένα βασικό εργαλείο κατανόησης κυρίως των μη νευρωτικών οργανώσεων, άξιζε μια πιο εκτεταμένη αναφορά. Οι προβληματισμοί για την κλινική της αξία που ακολουθούν στο κείμενο δημιουργούν πολλές σκέψεις. Μια συζήτηση γι’ αυτό το θέμα μού φαίνεται ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα. Άλλωστε ο Βασίλης Δημόπουλος είναι ένας έντιμος συνομιλητής, που ποτέ δεν έκρυψε την αγάπη του στη φροϋδική σκέψη, της οποίας είναι βαθύς γνώστης. oi-psychikes-amynes-kai-ta-paradoxa.
Μετά τις ταυτίσεις σειρά έχουν οι άμυνες που συνδέονται με το «μέσα και το έξω» συμβάλλοντας στον διαχωρισμό του. Η ενδοβολή αφορά τη δυνατότητα του εγώ να πάρει μέσα του κάτι, ώστε να μειωθεί το διάχυτο άγχος που προκαλεί το αδιαφοροποίητο της σχέσης με το αντικείμενο, ενώ η εσωτερίκευση, ως πιο εξελιγμένη λειτουργία, αφορά τη διάδραση με το αντικείμενο. Ας μη ξεχνάμε ότι η εσωτερίκευση της αναλυτικής λειτουργίας είναι το ζητούμενο στην κλινική και η επίτευξη της ολοκληρώνει την αναλυτική εργασία. Από την άλλη, δηλαδή ως προς το έξω, η προβολή όταν είναι πρωτογενής εγκαινιάζει τον διαχωρισμό του από το μέσα, ενώ η δευτερογενής τον ολοκληρώνει και εγγυάται τη σταθερότητα και μονιμότητα του αντικειμένου.
Τι όμως αποτελεί την εναρκτήρια κίνηση για το σχηματισμό των ψυχικών συστημάτων; Πρόκειται για μια «μυθική αρχή», που δεν είναι άλλη από την πρωτογενή απώθηση. Τον πρώτο δηλαδή χρόνο της απώθησης που εισάγει στον δεύτερο χρόνο, αυτόν της δευτερογενούς (κυρίως) απώθησης. Θεμέλιο των νευρωτικών οργανώσεων η απώθηση διαφοροποιεί τη συμμετοχή της στις διαφορετικές κατηγορίες των νευρώσεων, παραδείγματος χάριν στην ιδεοψυχαναγκαστική νεύρωση φαίνεται να εμπλέκεται με τη μόνωση, διαφοροποιώντας αντίστοιχα και την τεχνική. oi-psychikes-amynes-kai-ta-paradoxa.
Τόσο κοντά αλλά και τόσο μακριά από την απώθηση ο συγγραφέας τοποθετεί άλλες άμυνες όπως την καταστολή, την αναστολή και την άρνηση (negation). Η τελευταία θεωρεί ότι αποτελεί γνώρισμα των νευρωτικών οργανώσεων, μιας και η έκφραση της μέσω του λόγου -το «όχι» του αναλυόμενου- έχει μια σημαντική συμβολική αξία, εν αντιθέσει με τη διάψευση (denial) που κυριαρχεί πέραν της νεύρωσης. Από την άλλη σε όλες τις ψυχικές οργανώσεις παρατηρούμε κίνηση προς το παρελθόν, παλινδρόμηση, με όχημα είτε τη λιβιδινική ενέργεια, είτε τα ψυχικά συστήματα. Η ταξινόμηση της από τον Βασίλη Δημόπουλο -ακολουθώντας τη φροϋδική γραμμή του 1900- σε τοπική, χρονική και μορφολογική βοηθά στη διερεύνηση της και μας ανοίγει την όρεξη για το επερχόμενο βιβλίο του με θέμα την ψυχική μορφοποίηση και τη δυναμική του τραύματος.
Εισερχόμενοι στο χώρο του τραυματικού δεν μπορούμε παρά να συναντήσουμε τη διχοτόμηση, η οποία θα σώσει το εγώ από τον αφανισμό, ενισχυόμενη από τη διάψευση. Πρόκειται για τη διχοτόμηση του εγώ, η οποία δεν μπορεί να νοηθεί χωρίς τη διχοτόμηση του αντικειμένου. Ο συγγραφέας μελετά την εξέλιξη των εννοιών αυτών στη σκέψη της Klein -συζητώντας τις διαφορές της από τον Freud-, αλλά και στον Bion και τον Winnicott. Ακόμη τις μεταφέρει στο χώρο της κλινικής, ιδιαίτερα όσο αφορά τις οριακές, διαστροφικές και ψυχωτικές οργανώσεις.
Η συζήτηση για την άμυνα της μετουσίωσης, που ακολουθεί στο βιβλίο, ίσως είναι εκείνη που μας δίνει την ευκαιρία να γνωρίσουμε καλύτερα τον τρόπο σκέψης του Δημόπουλου και την αγάπη του για τη μελέτη και την έρευνα. Μέσα από συνεχή ερωτήματα, που οι απαντήσεις τους δημιουργούν νέα, προβληματίζεται για τη σχέση της μετουσίωσης με τις άλλες άμυνες, τη διαπλοκή των ενορμήσεων, τη δημιουργία του αντικειμένου, με γόνιμα αποτελέσματα. oi-psychikes-amynes-kai-ta-paradoxa.
Επιστρέφοντας σε πιο πρώιμους τρόπους λειτουργίας του ψυχικού οργάνου συναντάμε πάλι τη διάψευση (και τη σχέση της με τον φετιχισμό), αλλά και τον συγγενή της αποκλεισμό (σε σχέση με το αν η έμφαση δίνεται στην εξωτερική αντίληψη ή στο εσωτερικό του ψυχικού οργάνου). Εδώ βρισκόμαστε στο χώρο της ψύχωσης και του παραληρήματος. Από την άλλη η καταφυγή του ψυχισμού σε μια συνεχή «δαιμονική» επανάληψη μάς οδηγεί στο χώρο της αποτυχίας επεξεργασίας του τραύματος. Ο ψυχαναγκασμός της επανάληψης τοποθετείται «πέραν της αρχής της ευχαρίστησης», όμως συμφωνώ με τον συγγραφέα ότι ταυτόχρονα συνυπάρχει η ευχαρίστηση -έστω και εκφορτιστικού τύπου-, καθώς και η ενεργητική αναζήτηση του αντικειμένου, ακόμη και αν είναι αυτό είναι τραυματικό.
Η βεντάλια των αμυνών θα συμπληρωθεί με τον αντιδραστικό σχηματισμό και τη σχέση του με την αντιστροφή, την καθήλωση και τη σχέση της με την παλινδρόμηση, τη μόνωση και τη σχέση της με την καταστολή, την ακύρωση, τη μετάθεση και τη συμπύκνωση.
Τα ανωτέρω εμπλουτίζονται με κλινικά παραδείγματα που καταδεικνύουν την έκφραση των αμυνών στο κλινικό υλικό και συζητούν την κατάλληλη τεχνική. Συζήτηση που, όπως υπογραμμίζεται από τον συγγραφέα, δεν μπορεί παρά να λαμβάνει υπόψη της συνεχώς το τι συμβαίνει στη συνάντηση μεταβίβασης και αντιμεταβίβασης. oi-psychikes-amynes-kai-ta-paradoxa.
Το τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου αναφέρεται στις αντιστάσεις τόσο του αναλυόμενου, όσο και του αναλυτή. Η ίδια η έννοια της αντίστασης έχει μια μακρά διαδρομή μέσα στην εξέλιξη της ψυχαναλυτικής θεωρίας και τεχνικής. Ιδιαίτερα αν κανείς τη σκεφθεί από τη σκοπιά της διϋποκειμενικότητας και της αλληλεπίδρασης του αναλυτικού ζεύγους, δεν μπορεί παρά να σταθεί κριτικά απέναντι της. Ο Βασίλης Δημόπουλος πάντως επιλέγει να αναφερθεί σε αυτή διεξοδικά. Καταρχήν στις αντιστάσεις του εκείνου, με τη μορφή του κολλώδους της λίμπιντο. Την ψυχική ακινησία και τον ψυχαναγκασμό της επανάληψης, των οποίων η διαχείριση είναι ιδιαίτερα δύσκολη. Στη συνέχεια συζητά την αρνητική θεραπευτική αντίδραση σαν αντίσταση εκπορευόμενη από το υπερεγώ. Ενώ οι αντιστάσεις του εγώ συνιστούν ένα φάσμα που εκτείνεται από τις δυσκολίες στη σκέψη έως την υπερκατανόηση των ερμηνειών του αναλυτή. Τη χρήση της σιωπής με ορισμένους τρόπους, τη χρήση της μεταβίβασης. Ακόμη και τα όνειρα και ο τρόπος αποδοχής των ερμηνειών μπορούν να έχουν ως σκοπό την αντίσταση. Όπως και οι επαναλήψεις, η παλινδρόμηση ή τα περάσματα στην πράξη. Για να καταλήξει στο παράδοξο συμπέρασμα «κάθε έκφραση του συνειδητού συστήματος και της συνείδησης είναι αντίσταση. Αφού δεν είναι παρά μεταμφιεσμένες εμφανίσεις του ασυνειδήτου. Οι οποίες για να δικαιολογήσουν την ύπαρξη τους, θα πρέπει να εμποδίζουν όποιες προσβάσεις στο χώρο του»(σελ. 256). Στη δική μου ανάγνωση αυτό το παιχνίδι της παραδοξότητας, που διαφαίνεται σε όλο το βιβλίο. Είναι και ο μεγαλύτερος πλούτος του. Το παράδοξο γίνεται ακόμη περισσότερο φανερό στη συζήτηση για τις αντιστάσεις του αναλυτή. Όταν σε αυτές εντάσσονται ο θεμελιώδης κανόνας του ελεύθερου συνειρμού ή η ερμηνεία.
Ο Βασίλης Δημόπουλος, λοιπόν, αποδεικνύεται ένας βιρτουόζος του παιχνιδιού της παραδοξότητας. Στηριγμένος στη βαθιά γνώση της ψυχαναλυτικής θεωρίας. Αλλά και με τη ματιά συνεχώς στραμμένη στο αναλυτικό ζεύγος και την εργασία που επιτελεί. Συζητώντας τις ψυχικές άμυνες ανατρέπει βεβαιότητες, δημιουργεί αμφιβολίες και θέτει ερωτήματα. Μας βοηθά ως αναλυτές στο πιο δύσκολο έργο. Να μπορούμε να παίρνουμε εκτός από την ενεργητική και μια θηλυκή-παθητική θέση και να δεχόμαστε το παράδοξο. Άλλωστε, όπως επισημαίνει, τι πιο παράδοξο από το ότι χρειάζεται να «πεθάνουμε». Προκειμένου ο φόνος-απουσία μας να επιτρέψει στον αναλυόμενο να ζήσει ως υποκείμενο. Πρόκειται αναμφισβήτητα για μια σημαντική συμβολή.
Χαρά Καραμανωλάκη, Ψυχίατρος, Ψυχαναλύτρια. (Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό: “Διάλογοι για την Ψυχανάλυση, τ. 9, Ιούνιος 2018).

oi-psychikes-amynes-kai-ta-paradoxa